تعزیه، فرهنگ عامیانه ملت ماست

تئاتر خراسان رضوی: «تعزیه» علاوه بر اینکه در ادبیات ما از جایگاه و اهمیت زیادی برخوردار است، از دیرباز تاکنون به‌عنوان هنری دراماتیک، یکی از روش‌های انتقال واقعه عاشورا و اهل بیت(ع) بوده است. تعزیه درحقیقت شکل تکامل‌یافته مراسم سوگواری شهدای دشت کربلا و سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدا… الحسین(ع) است که توسط مردم و شیفتگان واقعی خاندان عصمت و طهارت(س) برای زنده‌نگهداشتن پیام‌های این نهضت آغاز شده و در طول زمان هرگز از بین نرفته است. برای دریافتن وضعیت این هنر مردمی به‌سراغ استادسید محسن مصطفی‌زاده، نمایش‌نامه‌نویس، شاعر، پژوهشگر و نفر اول هنرتعزیه در کشور که نویسنده صدها مقاله و تصحیح‌کننده بیش از پنجاه مجلس تعزیه نیز هست، رفتیم:

* چرا نمایش تعزیه اهمیت دارد؟
** یکی از ثابت‌ترین پاسخ‌ها این است که تعزیه، فرهنگ عامیانه ملت و تاریخ عامیانه ماست. عامیانه نه به‌معنای منفی و سطحی تصورکردن، عامیانه به‌معنای اعتقاد عموم و مرسوم و به‌معنای وابستگی عامه به آن. تعزیه به نمودها و جلوه‌هایی از هنر و ادبیات و تاریخ و به تفکر دینی و به تاریخ و اعتقادات و فرهنگ ما وابسته است، تعزیه پدیده‌ای منشورگونه است و از ابعاد مختلف به فرهنگ ما وابسته می‌شود.

* چرا می‌گویید تعزیه فرهنگ عامیانه ماست؟
** چون از سویی به تاریخ، از سویی به برش‌هایی از اعتقادات و مقاطع مقدس دینی ما و از سویی به ادبیات مردمی ما برمی‌گردد. مثبت‌بودن «تعزیه» این است که در ارتباط و بده‌بستان و رابطه با مردم بوده، بایستی زبانش، زبان قابل فهم مردم بوده باشد و سراینده‌هایش همه، سرایندگان بی‌نام و نشان و باخلوص. تعزیه پدیده‌ای است که از وظیفه‌شناسی مردم سرچشمه گرفته است.

* هنر تعزیه را با توجه به جایگاهی که باید می‌داشته و در حال حاضر جایگزین شده است، آیا در حال از بین رفتن می‌بینید؟
** با توجه به شناختی که در این زمینه دارم و کارم تبیین هنری و فلسفی است، باید بگویم هیچ پدیده فرهنگی ازبین‌رفتنی نیست و اما جلوه‌های مختلف پیدا می‌کنند. زمانی تمامی فرهنگ و تحرکات فرهنگی و تفریحات فرهنگی‌مان در ادبیات خلاصه می‌شد، به همین دلیل شعرها علمی، پزشکی، گیاه‌شناسانه، منطق‌وار و تاریخی سروده می‌شد، چون شعر،« قالبِ غالب» در فرهنگ ما بوده است، به همین دلیل، هم شعر ناب مثل شعرحافظ، فردوسی و سعدی داریم و هم هزاران شعر دیگر در پزشکی و نجوم و تاریخ، یعنی هر کسی می‌خواسته حرف بزند، شعر می‌گفته است. تعزیه در مقطع زمانی، از اصالت تاریخی، تحولات اعتقادی و از گرایش‌های مذهبی برخاست و پایگاه اعتقادی و مذهبی برای بیان ارادتمندی به خاندان اهل بیت(ع) پیغمبر و وقایع کربلا شد. به مرور «جلوه‌های هنری تعزیه» از دیدگاه افرادی که به دین و مذهب ما نبودند و صرفا سفرنامه‌نویس بودند، دیده شده است. کم کم این مسئله اعتقادی با جلوه‌های هنری ترکیب شد و در سیر تعالی تعزیه، مضامین دیگر و فنون دراماتیک به آن افزوده شد و به این ترتیب، ترکیبی شده است که هم پایگاه مذهبی، هم جلوه هنری پیدا کرد و فضای اجتماعی محسوب شد.

* با آمدن جلوه‌های جدید، چطور تعزیه از ذات و موضوعیت نخست خود دور نمی‌شود؟
** با آمدن جلوه‌های جدید و مدرن هنر مثل رادیو، تلویزیون، سینما و کامپیوتر، همه‌چیز تغییر می‌کند. زمانی «منبر» همه آموزش‌ها را به دوش می‌کشید، امروزه روزنامه‌ها، کتاب‌ها و صدا و سیما. محتوای تعزیه و این هنر و اساس آن هم تغییر می‌کند و مدرن می‌شود یعنی با یک سبک و سیاق جدید، ممکن است به صحنه بیاید و از تعزیه خیابانی به سالن کشیده شود. ممکن است از حسینیه و تکیه به تئاتر و سالن نمایش برده شود. ممکن است روش کارگردانی جدید به آن اعمال شود و متن آن تغییراتی بکند اما موضوعیت آن ازبین‌رفتنی نیست.

* محتوا و موضوعیت تغییر نکرده است و در قالب‌های دیگر ارائه می‌شود. با توجه به اینکه سلیقه مخاطبان برای دریافت هنر تغییر کرده است، به نظر شما این نمودها در مقایسه با گذشته بهتر است یا خیر؟
** نمی‌شود گفت نسبت به گذشته بهتر یا بدتر است، نمی‌توانیم بگوییم؛ چون گاهی در اجراهایی موفق با تغییرات درست، از گذشته بهتر است و گاهی با اجراهای ناموفق از گذشته بدتر است؛ یعنی اگر این نکته به دست خبره و کارشناس و دلسوزان قرار بگیرد، چیزی شکیل با جاذبه‌های امروزی درمی‌آید و سریال «شب دهم» شکل می‌گیرد. محور۹۰درصد «شب دهم» بحث تعزیه بود.
در حال حاضر وقتی که یک متن تعزیه به دست یک گروه قوی با نگاه تازه قرار می‌گیرد، تحولی ایجاد می‌شود. گاه می‌بینیم یک تعزیه در دست عده‌ای سطحی اجرا شده و هیچ جاذبه‌ای هم نداشته است.

* در گذشته تعزیه رونق بیشتری داشت، آیا آن‌ها در حال حاظر اثرگذارتر از ابزار سینما هستند؟
** نه این را نمی‌شود گفت. آن سبک در موقعیت خودش با شرایط ویژه خودش و در نبود تفریحات دیگر و با اعتقادات آن زمان مردم، اثرگذاری‌اش بالا رفته است. امروزه باید با زبان روز و با تفکر امروز و با امکانات امروز و با فنون هنری امروز از تعزیه یک کارگردانی تازه ساخت. بسیاری از متون تعزیه و بسیاری از اشعار قابل ویرایش است. امروزه بسیاری از تئاترها را داریم که با سبک فاصله‌گذاری اجرا می‌شود و می‌توانیم این سبک اجرایی خوب را با دقت بیشتر و نوآوری‌های مناسب و متناسب متن، عرضه کنیم.

*تعزیه الان در عرصه نمایش مشهد در چه وضعیتی قرار دارد؟
** این وضعیت همیشه فراز و نشیب دارد. گهگاه جشنواره‌هایی بوده و گاه سالی نبوده است. گاهی در بعضی شهرهای استان اجراهای تعزیه قوی‌تر و توجه بیشتری به آن شده است. بعضی اوقات کلاس‌های آموزشی تعزیه در اداره ارشاد بوده است. علاوه‌بر مشهد در استان ما کاشمر و سبزوار تقریبا بیشتر به تعزیه توجه کرده‌اند. به هر حال مثل همه پدیده‌های دیگر وقتی آب از سرچشمه شیرین است تا هرجا که دست به آب بزنید، شیرین است؛ وقتی هنر در سطح کشور جلوه می‌کند، همه جلوه‌های هنر رشد می‌کند. وقتی هنر افت می‌کند، افت آن به همه می‌رسد ولی تعزیه از هنرهایی است که خودش را در طول زمان نجات داده و حفظ کرده است. تعزیه درخت کهنسالی است که توفان‌های دو سه قرن را به‌راحتی از سرش گذرانده است. با همه آب و هواها ساخته و به این زودی‌ها از بین نخواهد رفت.