پارتی ها سرشار از ذوق و شوق هنری هستند

تئاتر خراسان رضوی- سرآغاز مطلب را با یاد وُ خاطره ای از پاسدار لهجۀ مشهدی مرحوم استاد اصغر میرخدیوی شروع می‌کنیم که گفت: «هنرمندان دو تیره‌اند، نیمی از آنها هنر در خونشان عجین شده بدون اینکه خودستایی کنند مردم هنر آن ها را کشف می‌کنند و نیم دیگر زبان هنرپروری دارند وقتی پای عمل به میان می‌آید توخالی بودنشان از هنر فوری آشکار می‌شود، اگر اندک مایه‌ای هم داشته باشند مطمئن باشید تقلید از دیگران است.»
در دهۀ ۴۰ و قبل از تأسیس مرکز آموزش تئاتر خراسان گروه های پراکنده اما معتبر، شاخص، پرشور وُ پرتوان به فعالیت های گستردۀ نمایشی مشغول بودند که بی شک «پارتی» ها از دسته اول هستند.
سنگ بنای گروه تئاتر «پارت» در سال ۱۳۴۴ توسط دکتر داوود کیانیان گذاشته شد که گروهی فعال، پویا وَ کوشا با عاشقانی سرشار از ذوق وُ شوقِ هنری با اندیشه‌ای ناب و افکاری بکر کوشیدند و تلاش کردند تا ما امروز تاریخ پرباری از تئاتر شهرمان پیش رو داشته باشیم.
داوود کیانیان (که دارای درجه یک هنری است) در سال ۱۳۲۱ در تهران به‌دنیا آمد. ۱۰ ساله بود که خانواده اش به مشهد مهاجرت کردند. پس از آن او بیش از چهل سال در شهر عشق و صفا، در پناه مضجع حضرت ثامن الحجج؛ علی ابن موسی الرضا(ع) و مشهدالرضا زندگی کرد.
او دیپلم خود را از دبیرستان کشاورزیِ مشهد گرفت و فوق دیپلم را از اولین دوره انستیو تربیت مربیان امور هنری دریافت کرد تا در دبیرستان های مشهد به کار مربیگری تئاتر بپردازد.

کار تئاتر را با نمایش‌های دانش آموزی در سال‌های ۱۳۳۵ آغاز کرد. نخستین بازیگری او در نقش پدر در نمایش «کس نخارد پشت من» به کارگردانی عباس مستوفی در دبیرستان فردوسی مشهد بود. او با بازی در نقش فیلیپو در نمایش « ویلن ساز کره مونا» اثر «فرانسو اکوپه» و کارگردانی و اجرای آن در دبیرستان کشاورزی در حدود سال ۱۳۳۷به فعالیت هنری خود ادامه داد.
استاد کیانیان با راه اندازی گروه تئاتر پارت علاوه بر بازیگری به نویسندگی و کارگردانی و تربیت نوجویانِ علاقه مند نمایش همّت گماشت. گروه پارت، گروهی بود که کمتر حرف می زد و بیشتر عمل می کرد، آنها با یکدیگر تبادل اندیشه می‌کردند و برای پایداری گروه بیش از پانزده سال کوشیدند و پای فشردند. یکی از دغدغه های آن‌ها در سالهای قبل از انقلاب تئاتر‌های دینی بود که هدف شان به تصویر کشیدن زندگی شخصیت های اسلام انقلابی بود. داوود کیانیان در این باره گفته است: «علی صداقتی خیاط یکی از اعضای گروه پارت متنی درباره حربن ریاحی نوشته بود که برای به صحنه بردن این اثر هنری تلاش های فراوانی شد اما متأسفانه تلاش ها ناموفق بود و کار در اجرا با مانع روبرو شد».

«باران» نام نمایشنامه‌ای از نوشته‌های داوود کیانیان بود که مضمون دینی داشت و محمد تقی رفقی آنرا کارگردانی کرد. بازیگران آن داوود کیانیان، احمد رضا آزاد، کاظم حافظیان، محمود شاهعلی و رضا کیانیان بودند که در سالن هلال احمر فعلی مشهد اجرا شد. قصه نمایش روایتی تاریخی بود از هنگام خشگسالی در ایران به زمان جنگ جهانی دوم. ماجرا در قم می گذشت که باران نمی بارید و هم زمان اشغالگران جنگ جهانی دوم در آنجا حضور داشتند، مردم به رهبری یکی از مراجع تقلید آن زمان به صحرا می‌روند و دست به دعا بر می دارند و از خدا خواستار باران می شوند، در حالی که نیروهای نظامی بیگانه تماشاگر این گرد همایی عظیم مردمی بودند. این نمایش از آن دسته نمایش هایی بود که آدم های مذهبی و حتی طلبه های شهر نیز به تماشای آن می آمدند، در حالیکه قبل از انقلاب اسلامی رفتن یک طلبه به تالار نمایش شگفت انگیز و نامعمول بود.
یکی دیگر از تماشاگران نمایش باران دکتر علی شریعتی بود که تعریف و تمجید او از باران و دعوت گروه برای اجرا در حسینیه ارشاد تهران آغاز دوستی بین علی شریعتی و اعضای گروه تئاتر پارت بویژه داود کیانیان شد.
از فعالیت‌های جنبی گروه نمایشی پارت، علاوه بر اجرای تئاتر در تالارهای نمایش؛ تولید نمایش های صوتی بود، اما نه برای پخش در رادیوی دولتی، بلکه برای پخش در میان مردم و نوار فروشی ها. این تقلاهـای فراوانِ مذهبی و بعضا سیاسی نخست در محل کانون بحث و انتقاد دینی که زیر نظر مرحوم آیت اله حسن ابطحی و شهید هاشمی نژاد واقع در فلکه صاحب الزمان بعمل می آمد پخش می شد و سپس میان مردم توزیع می گردید. نمایش «علی بن مهزیار» یکی از مشهور ترین آثار تولیدی واحد رادیویی گروه نمایش پارت بود. این آثار معمولا در زیرزمین خانه کیانیان ضبط می گردید. از این نمایش ها حدود هفت نمایش تولید گردید.
نمایش «پهلوان اکبر می میرد» اثری از بهرام بیضایی و به کارگردانی داوود کیانیان با بازی خودش، رضا کیانیان، محمد تقی رفقی، خسرو نیک آموز، احمد رضا آزاد، کاظم حافظیان و … که در تالار شیر و خورشید سرخ سابق اجرا شد. همچنین نمایش نامه «قصّه پسرای عمو صحرا و دخترای ننه دریا» نوشته و کار داوود کیانیان با بازی رضا کیانیان، احمد رضا آزاد، کاظم حافظیان و … که در تالار شیر و خورشید سرخ مشهد به صحنه رفت.
برخی نمایش های این گروه را مهدی یوسفیان و خسرو نیک آموز کارگردانی می کردند که می توان به گرگ ها نوشته گوهر مراد (غلامحسین ساعدی) کار مهدی یوسفیان و ننه انسی نیز نوشته همین نویسنده و کار خسرو نیک آموز را نام برد.
این انکار ناپذیر است که گروه تئاتر پارت یکی از پیشتازترین و معتبرترین گروه های هنری زمان خویش بود که با شناخت ادبیات نمایشی جهان آثاری را تولید کرد که مطابقت با مسائل روز جامعه داشت و از نخستین گروههایی بود که آثار نویسندگان مطرح ایران و جهان هم چون بهرام بیضایی، نادر ابراهیمی، خسرو حکیم رابط و.. برتولت برشت، فرانسوا کوپه، فرناندو آرابال و.. را به صحنه آورد.
«استثناء و قاعده» و «آنکه گفت آری، آنکه گفت نه» از آثار برشت بود که توسط پارتی ها اجرا شد.
یکی دیگر از آثار خارجی تولید شده در گروه هنری پارت «قرعه برای خورده شدن» نوشته اسلامیر مروژک بود که توسط محمد باقر کلاهی اهری در بهمن ۱۳۵۴ کارگردانی شد و در تالار شیرو خورشید سرخ سابق مشهد به اجرا درآمد.
«اجاق کور» نمایش دیگری از گروه تئاتر پارت بود که توسط داوود کیانیان نوشته و کارگردانی شد در این نمایش محمد باقر کلاهی اهری، زهرا رضوی، محسن قدیرزاده و … به هنرنمایی پرداختند. در بروشور نمایش «زنده باد نمایش» زیر عنوان «کارنامه گروه تئاتر پارت» از ۲۳ نمایش به ترتیب اجرا نام برده شده که توسط این گروه روی صحنه رفته است. این نمایش ها معمولا در تالار شیر و خورشید، خانه نمایش و یا در فضاهای باز به اجرا در آمده اند.
این گروه دارای شاخه ای دیگر بنام گروه تئاتر کودک یا گروه شماره ۲ پارت بود که اغلب بازیگران آن را نوجوانان تشکیل می دادند و نخستین گروه حرفه ای نوجوانان بود که برای کودکان و نوجوانان نمایش های بسیاری را به صحنه بردند. «بچه ها و سگ ها» نخستین آن نمایش هاست که داوود کیانیان نوشت، کارگردانی کرد و در حین تمرینات به بازیگران نمایش درس های بازیگری داد. «بچه ها و سگ ها» با اسقبالی چشمگیر، متجاوز از ۴۰ روز با صف تماشاگران که بلیط خریده بودند، مواجه شد. «دو ضربدر دو» نمایش بعدی گروه تئاتر کودک پارت بود که باز هم داوود کیانیان آنرا نوشت و کارگردانی کرد. این نمایش در خانه نمایش مشهد اجرا شد.
نمایش های «چگونه بیست ماهی میان ده نفر تقسیم می شود؟» و «داد و بیداد» نمایش های دیگر گروه شماره ۲ پارت بود که توسط نوجوانان و بعضی از اعضای گروه بزرگسالان تئاتر پارت به اجرا در آمد که به ترتیب در مهر ۱۳۵۴ در خانه نمایش و مهر ۱۳۵۵ در تالار شیر و خورشید مشهد اجرا شد. بازیگران این دو نمایش منصور بنده ای، محمد بنده ای، وحید کیانیان، حمید کیانیان، حسین رزاقی، بهرام خاراباف، هادی مقدس و … بودند. البته گفتنی ست متن داد و بیداد بصورت گروهی تحت نظر داوود کیانیان نوشته شد که در روی جلد کتاب هم ذکر شده، «گروه نویسندگان». متن اولیه این نمایشنامه را داوود با شیوۀ رئالیستی نوشت و این همزمان شد با آشنایی گروه با فاصله گذاری برشت. در طول این آشنایی و بتدریج نمایشنامه داد و بیداد از شیوه رئالیستی به فاصله گذاری برشت رسید که آن زمان کاری نو و متفاوت بود این شیوه نگارش (به صورت گروهی) بعدها هم پی گیری شد که حاصلش شد «مجموعه نمایش» که «هم کوچک هم بزرگ» یکی از نمایش های آن مجموعه بود که در برنامه کودک تلویزیون استان آن سال ها به نمایش در آمد.
گفتنی ست یکی از ویژگی های نمایش داد و بیداد که حرکت نوآورانه ای بود استفاده از موسیقی زنده در اجرای نمایش یاد شده بود. اجرای دو نمایش «چگونه ۲۰ ماهی میان ۱۰ نفر تقسیم می شود؟» در مشهد و «داد و بیداد» در مشهد و تهران و چند شهر دیگر، سرآغاز نگاهی نوین و عصارۀ تجربه های گروه تئاتر شماره ۲ پارت محسوب می شود.
تشکیل گروه خیابانی پارت یکی دیگر از حرکت های مؤثر پارتی ها بود که تئاتر و نمایش را به دل جمعیت بردند زیرا هنوز مردم به رفتن تماشای تئاتر فرهیخته باور جدی و عادت همیشگی نداشتند و این نقیصه را گروه پارت با رفتن میان مردم و محلات ضعیف شهر و بر روی کامیون هـا جبران کردند، همچنین به جذب تماشاگر و اجرای تئاتر ساده و بی پیرایه و به نوعی می‌توان گفت تئاتر مبتنی بر سنت تعزیه و برخورداری از تئاتر برشت را به مردم عرضه کردند تا هم جذاب باشد و هم ساده و هم باعث آشنایی توده های مردم از هر طبقه و قشر و فرهنگی. سرمنشأ این اندیشه ذهن خلاق رضا کیانیان بود و هنرمندانی چون وحید کیانیان، رضا نجفی، علی میر علایی، علی پریشان و بهرام خاراباف او را یاری و همراهی می کردند. نمایش «پیوندتان مبارک » کار داوود کیانیان یکی از آخرین کارهای گروه تئاتر پارت بهره وری از فیلم و اسلاید بود که در آنزمان باب نبود.
داوود کیانیان در سال ۱۳۷۰جذب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در تهران شد و مدیریت مرکز تولید تئاتر کانون را به مدت ده سال به عهده گرفت. در همان سال‌ها کتاب «تئاتر کودکان و نوجوانان» را منتشر کرد. چکیده ای از تجربه‌هایش در زمینه تئاتر کودک در گروه تئاتر پارت و تئاتر های دانش آموری. این کتاب در نوع خود از اولین آثاری است که در نوع خود حائز اهمیت است. استاد، بعدهـا از حجم فعالیت هایش در زمینه بازیگری و کارگردانی کاست، اما بی وقفه به تلاش خود در زمینه تئاتر کودکان و نوجوانان به نوشتن نمایشنامه و بویژه کارهای پژوهشی ادامه داد. فعالیت های او برای اعتبار بخشیدن به تئاتر کودکان و نوجوانان ستودنی ست. او را می توان به عنوان یکی از ستون های اصلی استوار تئاتر خراسان برشمرد که با راه اندازی گروه تئاتر پارت علاوه بر تئاتری پیشرو به کارهای آموزشی نیز پرداخت. کیانیان متخصص بازی گرفتن از هر نابازیگری ست که بسیار متدیک و منسجم کار می کرد و خیلی به دیسیپلین و نزاکت اهمیت می داد.
دغدغه های همیشگی اش از آن زمان تا کنون هنر نمایش و علی الخصوص نمایش کودک و نوجوان بوده است. وی علاوه بر آثار اجرایی، آثار ماندگاری در حوزۀ پژوهشِ و نظری نمایش به گنجینه ادبیات نمایشی در طول این سال ها افزوده است. از جمله کتاب «دریچه ای به تئاتر کودک در ایران» که برنده کتاب فصل شد.
برای او سلامتی و تندرستی خواستارم که اگر ما تئاتری داریم همه وُ همه ش زحمات و تلاش کسانی هست که ایستادگی کردند، ابرامی که سکوی پرواز جوانان این مرز و بوم است برای اعتلای هنر عظیم الشأن تئاتر فرهیخته ایران.
البته ناگفته نماند که آنچه امروز در تاریخ نمایش مشهد داریم علاوه بر کوشش های قابل ستایش استاد کیانیان، تلاش های ثمربخش آموزش صحیح مرکز آموزش تئاتر خراسان با مدیریت خوب و تحسین برانگیز دکتر محمد علی لطفی مقدم، نیز اهتمام وافر اساتیدی چون منصور همایونی، فریدون صلاحی، داریوش ارجمند، رضا صابری، منوچهر خادم زاده، خسرو هوشیار و … هنرمندان نام آشنایی است که تئاتر این شهر را سرافرازو ماندگار نگه داشتند و چونان درختی تناور به ما سپرده اند.
برای آنهایی که نقاب به سینه خاک درکشیدند آرزوی رحمت و برای اساتید دیگر آرزوی صحت، سلامت، طول عمر و تولید آثار بیشتر و ماندگار تر را از پروردگار متعال و حضرت رضا(ع) دارم.
* پژوهشگر تاریخ تئاتر مشهد
****
منابع و مأخذ
کتاب هـا:
میرخدیوی. اصغر – سی سال پشت صحنه تئاتر – تمدن (باستان) – ۱۳۷۲
نجف زاده . علی- تاریخ تئاتر مشهد ( از انقلاب تا مشروطیت) – مشهد. انصار – ۱۳۹۳
کارنامک . مرکز آموزش تئاتر خراسان ۲ . از نیمه دوم ۱۳۵۳ تا آخر ۱۳۵۵
صابری. رضا- کتابچه نقش و نمایش ( گرامیداشت اردیبهشت تئاتر خراسان رضوی) – ۱۳۸۹
مطبوعات:
خراسان
شرق
صحنه
مصاحبه ها:
امیر نخاولی
بهمن حافظیان
بهرام خاراباف
حمید کیانیان
*** ***
ذکر و بهره وری از گزارش گونه و تصاویرِ فوق منوط به اجازه نگارنده است.
تصاویر
۱) چگونه ۲۰ ماهی بین ۱۰ نفر تقسیم می شود
۲) داد و بیداد ( اجرای تهران)

 

محمد اسدی نژاد