تئاتر دینی، چراغ راه تئاتر معاصر

به طور معمول، آیین‌ها و مناسک ریشه در مذهب و دین دارند که نمایش‌های آیینی و سنتی ایران نیز از این موضوع مستثی نیست؛ در گذشته نمایش‌نامه نویسان تلاش می‌کردند به وسیله این نوع آیین‌ها، خلاقیت‌های خود را در قالب نمایش‌نامه‌های ارزشمند دینی به تصویر بکشند. با توجه به اینکه امروز و با گذشت زمان پرداختن به موضوعات مذهبی و به روی صحنه رفتن آثار فاخر دینی کمتر به چشم می‌خورد می‌توان نتیجه گرفت که در واقع این رویداد به عنوان خلائی بزرگ در حافظه نمایشی ایران شناخته خواهد شد.
در سالیان گذشته که هنوز مضامین متنوعی در قالب تئاتر مطرح نشده بود، نمایش‌نامه نویسان و کارگردانان تئاتر با همان رویکرد مذهبی و دینی، تلاش کردند به این نوع تئاتر هویت و روح تازه‌ای ببخشند و در این بین نمی‌توان کوشش هنرمندان تئاتر برای بهره‌گیری از این شکل و محتوای بوجود آمده را نادیده گرفت که در نوع خود توانستند بر غنای آثار خود بیافزایند و در سال‌های نخستین دهه ۵۰ شمسی، نمایش‌هایی بی بدیل که دیگر در تاریخ تئاتری ایران رقم نخورد را بیافریند.
تئاتر دینی از اوایل سال ۴۵ شمسی توسط دکتر علی شریعتی با نمایشنامه‌ای تحت عنوان اباذر، مطرح شد که این جریان بعد از گذشت سال‌ها در سال ۵۸ به اوج خود رسید و هنرمندان و صاحب نظران کوشیدند تا این مقوله را تعریف و اصول آن را تبیین کنند که در این تحلیل و بررسی هنر، تئاتر دینی نیز بی نصیب نماند و در سال‌های اخیر نیز در همین راستا کتاب‌های مهمی در خصوص هنر دینی به چاپ رسید.
مسائل آیینی در سنت نمایشی ایرانی غیرقابل انفکاک است
حامد امان‌پور در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص ماهیت تئاتر دینی که برای اولین بار در مشهد ظهور کرد گفت: مباحث دینی و مسائل آیینی در سنت نمایش ایرانی در مشهد، مانند دیگر شهرهای ایران دخیل است و نمی‌توان این دو مقوله را از یکدیگر منفک کرد و اگر بخواهیم تحلیل دقیق‌تر، در خصوص این موضوع داشته باشیم می‌توان گفت که اواسط دوره قاجاریه نگاه تئاتر در ایران کمی به جریان تئاتر به شکل گروه‌داری معطوف می‌شود که متاثر از تئاتر اروپایی است، تئاتری که به عنوان مثال با تاثیرپذیری از تئاتر روسیه، به دلیل مهاجرت قفقازها و روس‌های مهاجر به مشهد دنبال می‌شود.
این منتقد تئاتر ادامه داد: نهضت مشروطه در سال‌های پایانی قرن گذشته و با توجه به اتفاقاتی که آن سال‎ها رخ می‌دهد، باعث پیگیری جدی این جریان و ورود تئاتر به ایران و نیز مشهد می‌شود، در مشهد نیز، از آغاز قرن چهاردهم، گروه‌های تئاتر شکل حرفه‌ای‌تر به خود می‌گیرند و به فعالیت می‌پردازند که به دلیل نداشتن نمایش‌نویس در داخل گروه، افرادی به عنوان نمایش‌نویس در درون این گروه‌ها پرورش داده شدند.
وی اظهار کرد: با گذشت مدتی با تاسیس دانشکده ادبیات در دانشگاه فردوسی در اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ نمایش بار دیگر اباذر به نویسندگی مرحوم رضا دانشور و کارگردانی داریوش ارجمند دنبال می‌شود که همچنان قرار است براساس آنچه مرحوم علی شریعتی در نوشته‌هایش در باب اباذر، با دیدگاه خاص خود و از منظرهای مختلف جامعه‌شناسی به این کاراکتر تاریخ اسلام پرداخته، این نوع جریان تئاتر جلو رود.
نمایش «بار دیگر اباذر» نخستین کوشش جدی در تولید اثر دینی در مشهد است
امان‌پور با بیان اینکه این نمایش در واقع نخستین کوشش جدی در حوزه نمایش‌نامه نویسی و تولید اثر دینی در شهر مشهد است تصریح کرد: نمایش بار دیگر اباذر از اولین تجربه‌ها در تئاتر مذهبی ایران است که در آن منحنی نگاه نمایش‌نامه نویسی تغییر می‌کند و از سال ۱۲۹۰ به دنبال تاسیس سالن‌های تئاتر در مشهد، در اوایل سال ۱۳۰۰ نخستین گروه‌های تئاتری نیز شکل می‌گیرد.
این نویسنده و کارگردان تئاتر عنوان کرد: در همان زمان، به دلیل عدم وجود نمایش‌نامه نویس، نمایش‌هایی با الگوبرداری از نمایش‌نامه‌های غربی در ایران در حال تجربه است و به همین دلیل، زمانی‌که با فرم‌های اجرایی گروهای تئاتری غربی مواجه می‌شویم، سنت‌های نمایشی خود را فراموش کرده و این همان چیزی است که بهرام بیضایی بر ‌آن تاکید کرد که آنچه به عنوان میراث نمایشی ایران در خصوص مباحث مذهبی وجود دارد را می‌توان در تعزیه خلاصه کرد.
این منتقد تئاتر اظهار کرد: بعد از این روند، در شهر مشهد افراد آرام آرام به این فکر می‌افتند که خود، نوشتن نمایش نامه را بر عهده بگیرند و براساس همان داشته‌های خود به مقوله نمایش‌نامه نویسی روی آورند و اتفاق شگرفی که در این دوره رخ می‌دهد، اوج شکل‌گیری گروه‌های تئاتری است.
وی با اشاره به اینکه در این زمان است که گفتمان فرهنگی میان اندیشمندان حاضر در جامعه یعنی مرحوم شریعتی، رضا دانشور و داریوش ارجمند شکل می‌گیرد، گفت: این سه ضلع، با یکدیگر به گفت و گو می‌پردازند و شرایط را به نوعی به سمت ایجاد یک تئاتر مذهبی سوق می‌دهند.
ماحصل پیوند بین دانشگاه و جریان روشنفکری بیرونی، نمایش اباذر است
امان‌پور تاکید کرد: به واسطه این است که پیوندی بین دانشگاه و جریان روشن فکری بیرونی ایجاد شد، تئاتر حرفه‌ای اتفاق افتاد که ماحصل آن نمایش بار دیگر اباذر است، نمایشی که در سال ۴۸ تولید و تا یک دهه بعد نیز خبرساز شد و زمانی که به روی صحنه می‌‌آید با اتفاقات بسیاری همراه است.
این نویسنده و کارگردان تئاتر افزود: در این نمایش‌نامه مباحث زبان‌شناسی به نحوی مطلوب مطرح می‌شود، در زمانی‌که حتی تئاتر در مشهد بر روی این نوع مباحث تمرکزی ندارد. همچنین مباحث فنی نمایش‌نامه نویسی این نمایش، جدای از محتوا و دغدغه مذهبی بسیار پیش رو عمل می‌کند.
این منتقد تئاتر خاطرنشان کرد: به نوعی از خلل خواندن نمایش‌نامه بار دیگر اباذر به این نتیجه‌ می‌رسیم که منحنی اتفاقات سیاسی و اجتماعی، ما را به انقلاب نزدیک می‌کند، به نوعی ناآرامی و انقلاب درونی در درون گروه‌های نمایشی رخ می‌دهد که درخواست و گفتمان دیگری را طلب می‌کنند، که این موضوع از منظر اباذر مطرح شده‌ چرا که اباذر شخصیتی است که به جستجوی خود می‌پردازد و در واقع سوال‌های بنیادی از خود دارد که کیست و چه ارتباطی با جهان اطراف خود دارد.
نمایش‌نامه‌های شعارزده زیادی از بعد از انقلاب به چشم می‌خورد
امان‌پور با بیان اینکه در سال ۴۸، برای تئاتر مشهد پیشنهاد جدی در خصوص نمایش‌نامه نویسی ایران اتفاق می‌افتد که متاسفانه بعد از انقلاب این جریان به شدت به دست فراموشی سپرده می‌شود تصریح کرد: با توجه به اینکه در این خصوص، شروع خوبی داریم و به عنوان مثال در این نمایش‌‌نامه هیچ شعار زدگی وجود ندارد، اما آرام آرام بعد از انقلاب شاهد نمایش‌نامه‌های شعارزده هستیم که در حوزه مباحث دینی، هنوز هم این آفت به‌چشم می‌خورد.
این نویسنده و کارگردان تئاتر با اشاره به موضوعیت درام و عدم وجود درام دینی گفت: با توجه به این‌که با فرم‌های اجرایی قوی در درام روبرو بودیم و به لحاظ محتوایی بسیار سطحی، از این موضوع در حال گذر هستیم، اما می‌توان گفت درام یکی از مباحثی است که می‌تواند مذهب و دین را به خوبی به تصویر بکشد به گونه‌ای که دین هم بتواند موضوع نمایش‌نامه‌ها شود.
وی افزود: چگونه ممکن است با دارا بودن حافظه نمایشی ‌مانند نمایش‌نامه بار دیگر اباذر بازهم بخواهیم از صفر شروع کنیم، چرا که براساس یک برداشت‌ اشتباه اجتماعی، هر نسلی که در تئاتر ورود پیدا می‌کند، قصد دارد خودش راه‌های گوناگون را رفته و تجربه کند.
امان‌پور اظهار کرد: رابطه‌‌ی بین سیاست با درام دینی، مهمترین رابطه‌‌ای است که در آن می‌توانیم به نتیجه بهتری برسیم که در این بین، پیشینه نمایشی بار دیگر اباذر گویای وضعیت اجتماعی و سیاسی اواخر دهه ۴۰ و ۵۰ در شهری مانند مشهد و پیرامون آن است و کمتر نمایش نامه‌ای سراغ داریم که به صراحت این چنین وضعیت را به تصویر کشیده باشد.
این منتقد تئاتر خاطرنشان کرد: در حال حاضر زمانی است که می‌توانیم به گذشته نگاهی بیندازیم چرا که متاسفانه در مورد ایرانیان این گزاره وجود دارد که مردمانی هستند که تاریخ خود را به فراموشی می‌سپارند. حداقل نسل‌هایی که در حال ورود به حوزه تئاتر هستند باید نگاهی به پیشینه این هنر نیز داشته باشند.
این نویسنده و کارگردان تئاتر عنوان کرد: موضوعی که در این جا بتوان به آن اشاره کرد این است که چه اتفاقی در آن زمان رخ داده که چنین نمایشی به روی صحنه رفت و در حال حاضر شاهد چنین نمایش‌نامه‌هایی نیستیم که یک کارگردان، اندیشمند و نمایش‌نامه‌نویس به تولید یک نمایش‌نامه‌ی ماندگار بپردازد، اما از این جریان نمی‌توان به عنوان بی‌تفاوتی اجتماعی یاد کرد و نه اینکه افراد حاضر در آن زمان افراد مذهبی‌تری بودند، اما می‌توان گفت که به جامعه اطراف خود نگاه حساس‌تری داشتند.
«بار دیگر اباذر» تئاتری یگانه شد
ایرج صغیری، بازیگر نقش اباذر در نمایش بار دیگر اباذر در گفت‌وگو با ایسنا با بین اینکه این نمایش سبب شد تا افراد مذهبی نیز به این نکته پی ببرند که این امکان وجود دارد که چنین آثاری دینی به‌روی صحنه رود گفت: چرا که تئاترهای مذهبی در آن زمان به ندرت جدی گرفته می‌شد که با عدم جذابیت و تم مذهبی نیز همراه بود و روی این اصل است که نمایش «بار دیگر اباذر» به یک نمایش یگانه تبدیل شد.
وی ادامه داد: در سال‌های دهه ۵۰ که آرام آرام به انقلاب نزدیک می‌شدیم، روحیه اعتراض در افراد نیز بیش‌تر به‌چشم می‌خورد، به خصوص اباذر که دارای شخصیتی معترض بود که نمی‌توانست در مقابل بی‌عدالت‌ها، آرام بنشیند و زمینه کاری این نمایش به روحیه مردم آن زمان نزدیک بود و نمایش بار دیگر اباذر به نوعی تئاتری اعتراضی بود که بی راه با مردم آن روزگار نبود.
این نمایش‌نامه نویس و کارگردان خاطرنشان کرد: در حقیقت علت اصلی استقبال بسیار از این نمایش نیز جذابیت و متفاوت بودن آن بود و من، مرحوم رضا دانشور و داریوش ارجمند که هم‌دوره‌ای بودیم و در دانشکده ادبیات مشهد به فعالیت تئاتر می‌پرداختیم و حضور دکتر علی شریعتی کمک کرد که بتوانیم این نمایش را به خوبی اجرا کنیم.
صغیری تصریح کرد: مرحوم رضا دانشور بعد از اینکه نمایش‌نامه این نمایش را به رشته تحریر در آورد به من اطلاع داد، که از آن بسیار استقبال کردم، چرا که نمایش‌نامه‌ای زیبا، تازه‌ و تنها با یک بازیگر همراه بود. این موضوع نیز در مشهد و به خصوص در آن روزگار که هیچ تئاتر جدی در خصوص محتواهای مذهبی وجود نداشت و قرار شد به روی صحنه رود، جالب بود.
بازیگر نقش اباذر در نمایش بار دیگر اباذر ادامه داد: در ایران افراد مذهبی اهل هنر نبودند و افرادی نیز که در این خصوص به فعالیت می‌پرداختند آنچنان رده‌های بالای هنری نداشتند و نگاه احساسی به مذهب داشتند که این احساس در اجرای نمایش‌ها وجود داشت و در واقع حاوی هیچ نکته تازه و جالبی نیز نبود.
دو عنصر هنر و مذهب توانستند در کنار یکدیگر موفق عمل کنند
این نمایش‌نامه نویس و کارگردان تئاتر اظهار کرد: البته به تئاترهای مذهبی نیز در آن زمان کمتر پرداخته می‌شد چرا که دانشجویان مذهبی علاقه‌ای به هنر نداشتند و در آن زمان تقریبا هنر و مذهب رو در روی هم قرار داشتند، اما تحلیل‌های دکتر شریعتی به ما نشان داد که این دو عنصر می‌تواند به کمک یکدیگر می‌تواند آثار منحصر به فردی را خلق نماید.
وی افزود: وجه هنری و فنی نمایش بار دیگر اباذر بسیار جذاب بود، به طوری‌که دانشجویان غیرمذهبی نیز به کمک ما ‌آمدند که بعد از اجرای این نمایش نیز آن را ستودند.
صغیری عنوان کرد: در آن روزگار، هنر از قبیل موسیقی، تئاتر،‌ نقاشی و آواز را مغایر با مذهب می‌دانستند و می‌توان به این نکته اشاره کرد که حتی تقریبا تئاتر را تحریم کردند و تصور نمی‌کردند یک تئاتر بتواند در خدمت مذهب باشد، اما اجرای نمایش بار دیگر اباذر این موضوع را ثابت کرد که با استقبال شورانگیز و بی‌نظیری نیز روبه‌رو شد.
صغیری با بیان اینکه این نمایش در حسینیه ارشاد تهران و در سالن رازی دانشکده پزشکی مشهد به روی صحنه رفت خاطرنشان کرد: اوایل اجرای این نمایش با مخالفت‌هایی روبه‌رو نبود اما بعدها برای اجرا در تهران توسط رئیس کلانتری قلهک به این دلیل که تماشاچیان بسیاری برای تماشای این نمایش می‌آیند و ممکن است برخوردی نیز صورت گیرد، جلوی اجرای آن گرفته شد، که گفته شد اگر ضامن برای اجرایش پیدا شود، این نمایش می‌تواند روند اجرایی خود را داشته باشد که با ضمانت‌های داده شده، اجرای دوباره این نمایش پیگیری شد.
این نمایش‌نامه نویس و کارگردان تئاتر گفت: به طور کلی در ایران تئاتر یک هنر مظلوم است که پرهزینه شده و کمتر، تماشاچیان به دیدن تئاترها می‌روند و به همین دلیل باعث متکی شدن این هنر به دولت و یا اسپانسرهای خاص شد، چرا که همه کسانی که در عرصه تئاتر به فعالیت می‌پردازند، قادر نیستند تئاترهای مردم‌پسند اجرا کنند و روی این اصل است که اتفاقات تئاتری کمتری رخ می‌دهد.
تئاتر، به خودی خود دینی است
سید جواد اشکذری در گفت‌وگو با ایسنا خاطرنشان کرد: ذات تئاتر، دینی و در واقع تاثیرگذار است حتی اگر یک تاثیر اجتماعی را دارا باشد باز هم رویکرد اخلاق‌مدارانه دارد و در واقع می‌توان گفت در ذات این هنر، مسائل مربوط به انسان وجود دارد.
این نویسنده و کارگردان تئاتر افزود: به دلیل همین خصوصیت است که تئاتر به عنوان یکی از هنرهای تاثیرگذار در انقلاب به حساب می‌آید که اگر به دهه ۵۰ و حتی چند سال قبل از آن توجه کنیم، مشاهده می‌شود تئاتر خود به عنوان مهمترین ابزار با در پیش گرفتن رویکردی خاص، موجب رقم زدن انقلاب شد.
اشکذری تصریح کرد: تئاتر با توجه به اینکه در دوران استبداد شکل گرفت، به فضاهای پر رمز و راز روی آورد تا از طریق این نشانه‌ها بتواند مسائل دینی را به نحو گسترده‌تر مطرح کند و در واقع به نوعی، نمادین و سمبلیک عمل کرد و از موضوعات موجود در احادیث و روایات مانند آزادی‌خواهی سخن به میان آورد و از این مسائل در نمایش‌ها بهره برد.
این نویسنده و کارگردان تئاتر با بیان اینکه شهر مشهد نیز توانست نگاه این چنینی به تئاتر داشته باشد و به همین دلیل تئاترهای دانشجویی نیز در مشهد به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای شکل‌گیری تئاتر در کشور مطرح شد، خاطرنشان کرد: افرادی مانند داریوش ارجمند، محمد مطیع، خسرو هوشیار و … در دانشگاه پایگاهی را برای تئاتر در نظر گرفتند چرا که تئاتر دانشجویی در آن زمان مضامین مهمی را در برداشت.
وی ادامه داد: نمایش بار دیگر اباذر یکی از تئاتر های دینی و تاثیرگذار در زمان خودش بود که در یک دهه مورد توجه قرار گرفت، حتی تئاتر حر به نویسندگی عباس فرحبخش از مهمترین نمایش‌های دینی است که می‌توان گفت با حضور شخصیت هایی مانند اباذر و حر، با گذشت سال‌های متمادی هنوز با تازگی همراه است، چرا که سراسر دراماتیک بوده، با رویکرد دینی نیز همراه است، هردوی این افراد از شخصیت های تاریخی اسلام به شمار می‌روند و با فضای سال‌های نخستین انقلاب بسیار همخوانی دارند.
اشکذری عنوان کرد: نمایش‌نامه‌های خوب و تاثیرگذار در حوزه دینی کشور و نیز در مشهد شکل گرفت و می‌توان گفت، اساسا رویکردهای مسائل دینی و انقلابی در همه عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی در مشهد پایه‌گذاری شد که تئاتر نیز از این رویکرد مستثنی نبود.
این نویسنده و کارگردان تئاتر گفت: موضوعی که می‌توان به آن اشاره کرد این است که فعالیت‌های پژوهشی بر روی نمایش‌نامه‌های موفق سال‌های گذشته انجام نمی‌شود و در حال حاضر آثار تاثیر گذار کمی به چشم می‌خورد.
وی اضافه کرد: فعالیت پژوهشی در این خصوص می‌تواند با این رویکرد انجام شود که آثار نمایشی در گذشته چه جریانی را در زمان خود به وجود آوردند و در حال حاضر چه عواملی سبب کاهش نمایش‌نامه‌ها درحوزه تئاتر دینی شده‌است.
استبداد باعث خلق آثار خلاقانه گردید
اشکذری ادامه داد: به نظر می‌رسد وجود استبداد در آن زمان باعث به وجود آمدن آثار خلاقانه در حوزه تئاتر به خصوص تئاتر دینی شد، زیرا اگر زمانی فردی از انجام کاری منع شود، مستعد شده که از راه‌های دیگر حرف خود را بازگو کند اما در حال حاضر این نوع فعالیت‌های خلاقانه وجود ندارد چرا که نمایش‌نامه‌های دینی به سمت سفارشی شدن پیش رفته‌اند و با پرداخت هزینه‌ای از سوی نهادی خاص، این نوع تئاتر تولید می‌شود.
این نویسنده و کارگردان تئاتر خاطرنشان کرد: در یک شهر دینی هر هنرمند باید بر حسب ضرورت در درون خود احساس نیاز به وجود تئاتر دینی را داشته باشد و این شرایط ارتباطی با هنرمندان ندارد، بلکه فضاهای مدیریت فرهنگی درکشور و نیز مشهد بایستی پاسخگوی این مساله باشد که متاسفانه طرح برنامه‌ریزی دقیق و مناسبی در این خصوص وجود ندارد، در صورتی که تئاتر می‌تواند به عنوان ابزار مهم و تاثیرگذار برای تحقق اهداف موردنظر و نیز مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام نقش پررنگی را ایفا کند.
در پایان به نظر می‌رسد، تئاتر دینی لزوما مقوله تئاتر مذهبی را شامل نمی‌شود، چرا که تئاتر دینی دارای مفاهیم والاتر و گسترده‌تر از تئاتر مذهبی است و تئاتر دینی می‌تواند مورد پذیرش و خوشایند همه افراد بدون توجه به طرز تفکر و وابستگی آن‌ها به قوم و یا گروهی خاص باشد و مسلما برای اوج‌گیری مجدد مقوله تئاتر دینی ما نیاز به چنین رویکرد و راهبردی داریم تا به دور از هرگونه شائبه انجام کارهای سفارشی در این حوزه شاهد رونق آن باشیم.

گزارش از الهام حدادیان خبرنگار ایسنا